بیتی که در همه «شاهنامه»ها هست جز یکی
تاریخ انتشار: ۲۲ مرداد ۱۴۰۲ | کد خبر: ۳۸۴۴۳۵۶۳
زاگرس زند تأکید دارد بیت «توانا بود هرکه دانا بود» در همه نسخه‌ها و تصحیح‌های «شاهنامه» هست جز تصحیح «فریدون جنیدی» از «شاهنامه».
این شاهنامه‌پژوه و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با ایسنا درباره اصالت و یا الحاقی بودن بیت «توانا بود هرکه دانا بود» با بیان اینکه «چنین پرسشی زمانی معنا پیدا می‌کند که اختلاف‌نظر جدی‌ای بین دو دسته از شاهنامه‌شناسان و یا مصححان شاهنامه وجود داشته باشد»، گفت: این بیت در همه شاهنامه‌ها و همه دست‌نویس‌های موجود و کهن هست، حال اینکه در شاهنامه استاد جنیدی نیست، باید یادآور شد که حدود ۳۴هزار بیت از بیت‌های مرسوم و معمول فردوسی که در بقیه دست‌نویس‌ها و چاپ‌ها موجود بوده و هست، در شاهنامه ویراسته ایشان نیست.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
زند با بیان اینکه بیت یادشده در ویراسته‌های خالقی، کزازی، مهری بهفر، عزیزالله جوینی، قریب، مسکو و ژول مول و حتی چاپ‌های هند و همه دست‌نویس‌های قدیمی و معتبر موجود است، گفت: در تصحیح خالقی اگر بیتی در نسخه‌ای نیامده باشد، ذکر شده و حتی اگر اختلافی در بیت‌ها در نسخه‌ها وجود داشته، عنوان شده است؛ مثلاً بیتی در یک یا دو دست‌نویس نیست یا مصراعش متفاوت است و تطابق ندارد. «توانا بود هرکه دانا بود/ ز دانش دل پیر برنا بود» که بیت ۱۴ دیباچه و در ستایش خرد است، در همه دست‌نویس‌های کهن و معتبر موجود است. فقط در دو نسخه در دو کلمه اختلاف وجود دارد. حرف اضافه «ز» که در نسخه‌ای «به دانش» آمده و «دل» که «تن» ضبط شده است.
زند با یادآوری اینکه گام اول و مهم در تشخیص اصالت بیت این است که آن بیت در همه یا قریب به‌اتفاق دست‌نویس‌های قدیمی‌تر و معتبر موجود باشد، اظهار کرد: خیلی‌خیلی دشوار بتوان گفت و اثبات کرد که فردوسی آن بیت را نگفته و کاتبان عمداً یا سهواً بیت را وارد شاهنامه کرده و از این کار غرضی داشته‌اند. سخت بتوان این را ثابت کرد. این موضوع در نسخه‌شناسی مهم است. باید خیلی احتیاط کنیم و دست‌وپایمان بلرزد که بگوییم همه دست‌نویس‌ها اشتباه کرده‌اند و این بیت از فردوسی نیست.
او گام بعدی را در تأیید اصالت بیت، بررسی آن بیت به لحاظ سبک‌شناسی، واژه‌شناسی، ارتباط طولی میان ابیات و مفاهیمی که در آن آمده عنوان کرد و توضیح داد: میتوان فرض کرد بیتی در همه دست‌نویس‌ها موجود باشد؛ اما واژه‌هایی که در آن به‌کاررفته، واژه‌هایی نیست که شاعر از آن استفاده کند یا مفهوم غلط و آشکاری در آن بیت باشد که با بیت‌های بالا یا پایین‌تر در تناقض است، که همه این را متوجه می‌شوند. در این بیت واژه‌های توانا، دانا، دانش، برنا و پیر (به جز فعل بود و «ز» و «که») به‌کار رفته که همه فارسی هستند و هیچ‌کدام عربی یا ترکی نیست، این واژه‌ها بسیار در شاهنامه به کار رفته‌اند و این واژه‌ها در زبان، واژه‌نامه و قاموس فردوسی می‌گنجد. نکته مهم که باعث این تردید شده پیام بیت است که به گمانم بد معنا شده. اگر درست معنا شود مشکل حل خواهد شد. به این‌صورت که: بیت با بیت‌های بالایی خود ارتباط معنایی دارد. در بیت‌های بالایی درباره دانایی و توانایی و مسائل خداشناسی صحبت می‌کند که این مسائل را می‌شود با عقل و استدلال فلسفی شناخت؛ «به هستیش باید که خستو شوی/ ز گفتار بیکار یکسو شوی/ پرستنده باشی و جوینده راه/ به ژرفی به فرمانش کردن نگاه». این بیت‌ها را می‌باید این‌گونه معنا کرد که: باید به وجود خدا معرفت داشت و با جدل‌های بی‌ثمر و بیهوده در آن نپیچی، با ابراز بندگی راه درست را پیدا کنی. البته اگرچه دانایی و دانش و خردورزی و تجربه، انسان را توانمند می‌کند؛ اما در بحث خداشناسی خرد انسانی از مراحلی بالاتر نمی‌رود و به پرسش‌های عمیق و دشوار مانند اینکه ما از کجا آمده‌ایم و به کجا می‌رویم؟ چرا آفریده شده‌ایم؟ نمی‌تواند دست پیدا کند؛ زیرا آدمی محدود است و فردوسی یادآور می‌شود «از این پرده برتر سخن راه نیست/ ز هستی مر اندیشه آگاه نیست». حال با این تفسیر چرا بیت «توانا بود...» بی‌خود و نابجاست؟ چرا از فردوسی نیست؟
این شاهنامه‌پژوه درباره اینکه جنیدی با استناد به این بیت‌های فردوسی «یکی مرد بینی که با دستگاه / کلاهش رسیده به ابر سیاه/ چو او دست چپ را نداند ز راست/ ز بخشش فزونی نداند ز کاست/ یکی گردش آسمان بلند/ ستاره بگوید که چون است و چند/ فلک رهنمونش به‌سختی بود/همه بهر او شوربختی بود/ چپ و راست هر سو بتابم همی/ سر و پای گیتی نیابم همی/ یکی بد کند، نیک پیش آیدش / جهان بنده، بخت خویش آیدش» معتقد است «توانا بود» بیت الحاقی بوده و با بیت‌های یادشده تناقض دارد، بیان کرد: نمی‌توانیم با استدلال‌های این‌گونه و پیداکردن تناقض و تفاوت در این حد در شاهنامه دخل و تصرف کنیم و به‌راحتی بیت‌ها را کنار بگذاریم؛ شاهنامه ۵۰ هزار بیت دارد که تمام عمر حکیم را به خود اختصاص داده، شخصیت‌های گوناگونی می‌آیند و در آن سخن می‌گویند، اتفاق‌های گوناگون می‌افتد که گاه رزمی است، گاه شادی و گاه غم، گاه عاشقانه است، گاه خشم در آن است و گاه کسی بددهانی می‌کند، گاه منطق به میان می‌آید و گاه احساس. شاهنامه بالا و پایین بسیار دارد، پیشینه داستان‌ها متفاوت است و حتی در دیباچه، هم بحث‌های دینی و فلسفی و خداشناسی می‌شود و هم مدح. مسائل سیاسی و اجتماعی در آن دخیل است. بالاخره خود فردوسی نظریات و جهان‌بینی‌هایی دارد پس ممکن است از جاهایی از شاهنامه برداشت‌هایی شود که متناسب با موضوع داستان است و با جاهای دیگر شاهنامه متفاوت باشد و به نظر متناقض بیاید؛ بنابراین با این استدلال مجوز علمی نداریم بگوییم این بیت از شاهنامه نیست.
او در ادامه با اشاره به اینکه در شعرهای حافظ و سعدی و مولانا نیز می‌توانیم بیت‌های بسیاری پیدا کنیم که با هم تناقض دارند، گفت: شاعر در جایی می‌گوید در هیچ شرایطی نباید دروغ بگویی و در جای دیگری می‌گوید عیب ندارد در جایی مصلحت‌آمیز دروغ بگویی، در جایی عقل را ستایش و در جایی نکوهش می‌کند یا عشق را در جایی ستایش و در جای دیگری نکوهش می‌کند. این‌ها در ظاهر با هم متناقض هستند پس می‌توانیم یکی را حذف کنیم و دیگری را نگه داریم؟ این شیوه شیوه‌ای درست، علمی و منطقی در برخورد با متون نیست. البته در تفسیر، توضیح، شرح و گزارش مختارید باتوجه‌به دانش و استدلالی که دارید بگویید این بیت با این توضیحات به نظر متناقض می‌آید و حتی جسارت کنید و بگویید در این جا گوینده به خطا رفته و این نتیجه را گرفته یا اطلاعاتش در این زمینه کم بوده، اما نمی‌توانید بگویید چون به نظر متناقض می‌آیند، سروده فلان شاعر نیست و باید حذف شود. یا بگوییم چون به نظرم این حرف با فرهنگ ایران و یا اصول دین زردشتی متناقض است پس نمی‌تواند از آن حکیم فردوسی باشد و حذف کنیم و یا در جای بگوییم چون واژه غیرفارسی به کار برده و فردوسی خیلی سره‌گرا بوده نمی‌تواند بیت اصیلی باشد. همه این مثال‌ها که گفتم، مثال‌های واقعی بودند و استاد جنیدی با همین استدلال‌ها ۳۴هزار بیت یعنی دو سوم شاهنامه را کنار گذاشته و آنها را الحاقی خوانده است.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: این‌گونه برخور با متن نتایج درستی به بار نمی‌آورد، اینکه از منظر خودمان درست و غلط کنیم و بعد از هزار سال بگوییم به نظر نمی‌رسد این از زبان فردوسی باشد؛ زیرا با آموزه‌های فرهنگ ایران نمی‌خواند، یا با عقل و خرد نمی‌خواند. این خرد و فرهنگ در چه شرایطی و چگونه بوده؟ چه کسی گفته ما با یک متن کامل و جامع و بی‌نقص و بسیار عالی ازهرجهت و از نظر ما مواجه هستیم و اگر بیتی این شرایط را نداشت باید کنار بگذاریم تا پیش‌فرضمان خراب نشود؟ این پیش‌فرض را از کجا آورده‌ایم؟ چرا باید مولانا و حافظ و نظامی و فردوسی بی‌نقص و کامل و معصوم باشند و تناقضی نداشته باشند؟ چرا فراانسانی و فراتاریخی و مقدس باشند؟ چه کسی گفته؟ آیا خودشان هم چنین باوری داشتند؟ ما مقدس‌سازی می‌کنیم و در جایی‌که چیزی با آن هاله قدسی در تناقص است، صورت‌مسئله را پاک می‌کنیم، البته این موضوع بیشتر از روی عشق و تعصب است نه کار علمی و روشمند.
زاگرس زند در پایان گفت: امروزه توجه به شاهنامه زیاد است، شاهنامه‌شناسان و شاهنامه‌پژوهان بسیاری داریم و مطالعات شاهنامه گسترده شده و دیگر هر حرفی نمیتوان زد، هر مقاله‌ای نمی‌شود نوشت و هر کاری نمیتوان کرد. حرف‌ها باید خیلی دقیق باشد و اکثر شاهنامه‌پژوهان را قانع کند. دیگر شیوه‌های قدیمی و نگاه ایدئولوژیک و متعصبانه در شاهنامه‌شناسی جایی ندارد، حتی عاشقان شاهنامه و عاشقان فرهنگ ایران هم این‌گونه برخوردهای افراطی و سخت‌گیرانه را نمی‌پسندند و این کار ممکن است به ضرر خود آن استاد محترم که بسیار مدیون او هستیم، هم باشد. باید به شیوه‌های علمی، دقیق و بااحتیاط و وسواس تن دهیم و یک پیش‌فرض کلی را به‌صورت مطلق نپذیریم، ما سنگ محکی نداریم که بگوییم حتما این‌طور است. این موضع حالت آرمانی و تخیلی دارد نه واقعی.
انتهای پیام
منبع: ایسنا
کلیدواژه: زاگرس زند بیت الحاقی دفاع مقدس علی رهبری حمید جبلی شیخ حسین انصاریان فریماه فرجامی محمد حاتمی هتک حرمت قرآن کورش صفوی درگذشت دفاع مقدس علی رهبری حمید جبلی شیخ حسین انصاریان
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.isna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایسنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۸۴۴۳۵۶۳ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
دفاع علم الهدی از برخورد با بی حجابی با استناد به شاهنامه
سید احمد علم‌الهدی در خطبه سیاسی نماز جمعه این هفته که با حضور پرشور زائران و مجاوران در حرم مطهر رضوی برگزار شد، با اشاره به فرارسیدن سالروز شهادت امام صادق (ع) اظهار کرد: مسئله مظلومیت، قصه تکراری در سیره همه اولیای الهی است و شاید یکی از ابعادی که وجود اقدس امیرالمومنان (ع) را اول مظلومان عالم می‌دانند، به این خاطر است که خود مظلوم بود و همه مظلومان عالم نیز از نسل او بودند.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی علم الهدی، وی افزود: شما ببینید یک شخصیت عالم و فرزانه‌ای را با لباس عبادت از خانه بیرون بکشند، دستهایش را در حدود سن ۶۵ سالگی ببندند و بی‌حیایی سوار بر اسب او را به دنبال بکشد. این مظلومیت برای کدام رهبر و قوم تکرار شده است؟ در همین حد که حتی یهود جسور و عنود نیز با اینکه قاتل پیامبران بودند، اما دست به چنین هتک حرمت‌هایی نمی‌زدند. به همین هم اکتفا نکردند و در نهایت با سم وجود اقدسش را مسموم کردند و به شهادت رساندند.
نمایند، ولی فقیه در استان خراسان رضوی خاطرنشان کرد: امام صادق (ع) یک وجه تقارن و تشابه نزدیکی هم با وجود اقدس، ولی نعمت ما علی‌ابن موسی‌الرضا (ع) داشتند. یکی اینکه امام صادق (ع) نخستین نفری بود که ولادت امام رضا (ع) را بشارت داد و دوم آن که شهادت امام صادق (ع) از نظر زمانی مقارن با ولادت امام رضا (ع) بود که انگار سرچشمه علم و فضائل امام صادق (ع) وقتی از دنیا رفت، در وجود، ولی معصوم دیگری همچون امام رضا (ع) دوباره متولد شد تا همگان از آن محظوظ و بهره‌مند شوند.
وی با دعوت رسمی از زائران و مجاوران بارگاه منور رضوی برای حضور در اجتماع بزرگ صادقیون ادامه داد: همچون سال‌های قبل، فردا نیز به مناسبت فرارسیدن سالروز شهادت رئیس مذهب جعفری، زائران و مجاوران امام هشتم (ع) از میدان شهدا به سمت حرم مطهر رضوی راهپیمایی می‌کنند. اجتماع عظیم صادقیون از آن سنت‌های حسنه و نیکی است که همه می‌توانند به نیت عرض تسلیت و ابراز ارادت به محضر امام رضا (ع) در آن شرکت کنند.
علم‌الهدی گفت: از برگزارکنندگان اجتماع عظیمی که روز چهارشنبه در حمایت از طرح نور برگزار شد تا مردم، شور و ارادت خود را نسبت به فرمانده محترم و شجاع نیروی انتظامی و مجریان طرح نور نشان بدهند، تقدیر و تشکر می‌کنم. وقتی نیرو‌های نخبه نظام به دنبال اجرای شرع و قانون بیفتند، باید حمایت مردم نیز پشتیبان آنها باشد. این اجتماع موردتأیید بنده است و از همه شما برادران و خواهران گرامی برای شرکت در آن تشکر می‌کنم.
عضو مجلس خبرگان رهبری با اشاره به فرارسیدن هفته معلم و هفته کارگر به عنوان دو مناسبت جاری تصریح کرد: این روز‌ها در هفته کار و کارگر هستیم. کارگر، عنصر سازنده در جامعه است و توسعه اقتصادی، رشد اقتصادی و جهش تولید به مدد بازوان توانمند او تأمین می‌شود که از این حیث، تأمین معیشت کارگر بر همه مسئولان ضرورت دارد. علاوه بر این، هفته معلم نیز در این روز‌ها در جریان است که با اشاره به آن، نکاتی را عرض می‌کنم.
وی با اشاره به آیه ۲ سوره مبارکه جمعه تأکید کرد: قول مشهور این است که امام (ره) فرمود معلمی شغل انبیاست، اما اشاره امام راحل به هر معلمی نیست، زیرا خداوند عالم در قرآن کریم سه شغل برای پیامبران الهی عنوان کرده است؛ آن جا که می‌فرماید «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ» و تصریح می‌کند که پیامبران، آیات الهی را برای مردم می‌خواندند، آنها را تزکیه می‌دادند و کتاب و حکمت به ایشان می‌آموختند. این سه عنوان، سه شرطی است که اگر معلم به آن پایبند بود، آن زمان است که میتوان گفت آن معلم رهرو طریق انبیاست.
علم‌الهدی با بیان اینکه تولید هویت برای مردم، بزرگترین رسالت انبیای الهی بود، گفت: همه انسان‌هایی که در دوران حیات بابرکت رسول اکرم (ص) در قبایل، عشایر و دسته‌های مختلف که گرفتار امیال نفسانی بودند، بر هم شمشیر می‌کشیدند و قتل و غارت را در روابط خود حاکم می‌کردند، به دست پیامبر اسلام (ص) هویت یافتند، تبدیل به «امت» شدند و جامعه‌سازی کردند. بر همین اساس هم بود که رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر با معلمان تأکید کردند که پرورش هویت دانش‌آموزان در کنار علم‌آموزی بر معلمان ضرورت دارد.
وی بیان کرد: معلم مکلف است پیش از آموزش، به دانش‌آموز هویت ملی و دینی ببخشد، زیرا از اساس، هویت دینی محور هویت ملی است. عزیزان من، مسئله حجاب نیز یکی از همین هویت‌های دینی و ملی است. اصلاً حجاب متعلق به فرهنگ ایران است. حتی آن زمان که هنوز اسلام وارد ایران نشده بود، حجاب فرهنگ ایرانیان بود؛ به‌خصوص در تاریخ ایران باستان و انعکاس این فرهنگ را میتوان در شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی دید؛ آن زمان که از قول منیژه به عنوان نماد یک زن فرهیخته و ایرانی نقل می‌کند «منیژه منم، دخت افراسیاب، برهنه ندیده تنم آفتاب».
عضو مجلس خبرگان رهبری با تأکید بر اینکه آموزش و پرورش مکلف است فرهنگ ملی و دینی را به دانش‌آموز تعلیم دهد، اظهار کرد: اگر این فرهنگ به درستی منتقل شد، آن زمان است نسل آینده‌ساز دیگر خودباختگی هویتی نخواهد داشت و غربگرا و غرب‌زده نخواهد بود. برادران عزیز، خواهران گرامی، آن‌چه امروز در دانشگاه‌های آمریکا درحال وقوع است، اینکه استاد دانشگاه را روی زمین می‌کشند و دانشجو را به شدیدترین شکل ممکن سرکوب می‌کنند، همه این‌ها تابلوی لیبرال دموکراسی و تمدن غربی است که امروزه در ایالات متحده آمریکا به چشم می‌آید. حقیقت این‌ها همین است، واقعیت این‌ها همین است. دانش آموز اگر هویت پیدا کند، به این‌ها وابسته نمی‌شود.
وی افزود: پس از هویت‌بخشی، خداوند عالم تزکیه را مقدم بر تعلیم دانسته است. به همین دلیل، ما نیز تأکید داریم که باید پرورش مقدم بر آموزش باشد. البته در مقوله پرورش نمیتوان فقط به دبیران پرورشی اکتفا کرد، زیرا اصل تربیت از همان معلمی آغاز می‌شود که درحال تعلیم است. آن عظمتی که معلم به خاطر علمش در چشم دانش‌آموز دارد، بهترین ابراز تربیت است اگر معلم دغدغه‌مند باشد. اگر معلم این سه خاصیت را داشت یعنی به دانش‌آموز هویت داد، او را تربیت کرد و تعلیم را به حد کمال به اجرا درآورد، آن زمان است که رهرو طریقت انبیاست.
حادثه تلخ برای جوان معلول ساروی که نخبه دانشگاه بود